Nataša Milivojević je predsednica Ekološkog udruženja Rzav, a ujedno je i jedan od osnivača ove organizacije, te praktično od samog osnivanja 2012. godine vodi Udruženje koje je prvenstveno nastalo kao odgovor na aktuelizaciju projekta izgradnje višenamenskog sistema Svračkovo na Velikom Rzavu koji je proglašen nacionalnim interesom.
Ekološkog udruženje Rzav takođe je nastalo kako bi sprovodilo aktivnosti na zaštiti i unapređenju životne sredine i uticali na dalje usklađivanje između zaštitnih i razvojnih interesa u Srbiji, prostornih, ekoloških, socio-ekonomskih i političkih faktora, i sprečili ili ublažili negativan uticaj na biodiverzitet, staništa, prirodna i kulturna dobra.
Sa Natašom smo razgovarali o potencijalu i specifičnostima područja Velikog Rzava, kao i o planovima koje Ekološko udruženje Rzav ima u budućnosti.
Izvor: „Medija centar Beograd“
Kakav je biodiverzitet Velikog Rzava?
Geografski položaj, geološka podloga, geomorfološke i klimatske karakteristike učinile su da se ovaj prostor, kao deo očuvane prirode, odlikuje specifičnim biljnim i životinjskim vrstama. Inače, od ukupne dužine Velikog Rzava (od 66 km), 51 km dužine je pod zaštitom, odnosno 4857,56 ha površine, te je zahvaljujući upravo svojim hidrološkim, geomorfološkim i hidrogeološkim karakteristikama, kao i minimalnoj izloženosti antropogenom uticaju, označen kao značajan centar genske, specijske i ekosistemske raznovrsnosti.
U obuhvatu SRP „Veliki Rzav” nalazi se ekološki značajno područje Republike Srbije koje je Uredbom o ekološkoj mreži („Službeni glasnik RS”, broj 102/10) utvrđeno pod rednim brojem 65 – „Mučanj” i shodno tome, celokupno zaštićeno područje Velikog Rzava predstavlja potencijalno Natura 2000 područje. Na području SRP „Veliki Rzav” ustanovljeni su režimi zaštite II (drugog) i III (trećeg) stepena. Samo neke od prisutnih biljnih i životinjskih vrsta na ovom području predstavlja nalaz 170 biljnih vrsta, od kojih je 78 međunarodnog i nacionalnog značaja, 132 vrste bentosnih algi od kojih je najznačajnija retka cijanobakterija sa prvim nalazom na ovom području u Srbiji, 90 vrsta akvatičnih makrobeskičmenjaka sa preko 50% izdvojenih kao osetljive vrste, 13 vrsta riba (keslerova krkuša, vijunica, balkanski vijun, peš..), kao i nov autohton nekontaminirani haplotip potočne pastrmke u gornjem toku.
Inače, detaljne hidrobiološke analize koje smo sproveli sa Prirodno-matematičkim fakultetom u Kragujevcu, Institutom za biologiju i ekologiju, su otkrile postojanje novog haplotipa populacije pastrmke koji ima ograman značaj za globalno očuvanje ove riblje vrste, što u ekološkom pogledu predstavlja jedan od najvažnijih parametara i za trajnu konzervaciju ovog staništa. Takođe, prisutno je i 17 vrsta vodozemaca i gmizavaca, 44 vrste sisara, 121 vrsta ptica, 102 su strogo zaštićene vrste, od kojih je 25 vrsta od međunarodnog značaja jer se nalaze na Aneksu I Direktive o pticama, što područje svrstava u potecijalna Natura 2000 područja, kao 11 arheoloških nalazišta koja nisu još uvek istražena.
Da li se koristi potencijal koji površinske vode imaju na ovom području?
U donjem toku Velikog Rzava, posle Drugog svetskog rata je izgrađena kao bujičarska pregrada brana „Ševelj” iz koje se zahvata sirova voda iz reke, i kroz postrojenje za preradu vode, koristi za vodosnabdevanje grada Čačka, Arilja, Lučana, Požege i Gornjeg Milanovca. Ono što je značajno napomenuti je činjenica da je Prostornim planom Republike Srbije još 90-ih godina prošlog veka, na ovoj reci planirana izgradnja 3 velike hidroakumulacije u sklopu Drinsko-Limskog hidroenergetskog sistema. Izgradnja jedne od njih, Svračkovo, proglašena projektom od nacionalnog interesa, je u toku još od 2011. godine, za koju je ugovor menjan 14 puta, i čija je cena koštanja sa prvobitnih 63 danas 98 miliona evra, i na čijem se području zbog neprocenjene geološke podloge sanira klizište od 2015. godine. Prethodna procena prirodnih vrednosti kako na širem području buduće hidroakumulacije, tako ni na čitavom toku, nije izvršena. Ista je situacija i sa evidentiranim arheološkim nalazištima, iz doba neolita i paleolita, a nikada istraženim.
Da li je Rzav proglašen specijalnim rezervatom prirode ili taj proces još uvek traje?
Svakako da uspostavljanje zaštićenih područja predstavlja jedan od osnovnih načina za očuvanje i smanjenje stope gubitka biološke raznovrsnosti. Prema istraživanju Zavoda za zaštitu prirode Srbije, područje Velikog Rzava je izuzetnih pejzažnih i biodiverzitetskih vrednosti. Shodno inicijativi Ekološkog udruženja Rzav, 2018. godine Zavod je uvrstio područje Velikog Rzava u Program zaštite prirodnih dobara i na osnovu studije zaštite, Ministarstvo zaštite životne sredine je 2022. godine pokrenulo postupak zaštite 51 kilometra toka Velikog Rzava, i uspostavljanja Specijalnog rezervata prirode I kategorije zaštite od međunarodnog i nacionalnog značaja. Shodno Zakonu o zaštiti prirode, ovo područje se smatra zaštićenim, i sve do donošenja novog akta o proglašenju zaštite, važe mere zaštite, režimi i preliminarne granice koje je Zavod za zaštitu prirode Srbije studijom zaštite odredio, i za upravljača predložio Ekološko udruženje Rzav. Sledeći korak je predlog Uredbe, javni uvid i javna rasprava, kao i usvajanje Uredbe i proglašenje upravljača.
Za šta se trenutno zalaže ekološko udruženje „Rzav”?
Iako Zapadna Srbija ima značajnu količinu podzemnih voda a njihov kvalitet je superioran u odnosu na povšinske akumulacije, kao i da je Grupa profesora sa katedre za hidrogeologiju Rudarsko-geološkog fakulteta, zajedno sa kolegama iz Geološkog instituta ukazala na problem zapostavljanja i neravnopravnog tretmana ovog resursa u važećoj Vodoprivrednoj osnovi RS, kao i potrebi za njenim menjanjem, pre aktuelizacije ovog projekta, nije razmatran problem gubitka vode u vodovodnim cevima u mrežama opština prilikom transporta do potrošača, što predstavlja jedan od najvećih problema u Srbiji kada je vodosnabdevanje svih opština i gradova u sistemu. Kada je u pitanju postojeći vodozahvat, gubici iznose i do 50% a prosečno oko 40%. To znači da od 700 l/s koliko se maksimalno troši iz postojećeg vodozahvata Ševelj, 400l dodje do krajnjih korisnika a 300l se jednostavno prospe. Svi čelnici ovih opština često ukazuju na ovaj problem, jer naša stvarna potreba i potrošnja jesu ovih 400 litara, a ne 700l, koliko se zahvata.
Cilj zaštite Velikog Rzava je upravo očuvanje utvrđenih temeljnih prirodnih vrednosti, zaštita voda od zagađivanja i nepovoljnih promena hidroloških režima, i očuvanje prirodnih objekata i pojava koji svojim geološkim, geomorfološkim i hidrografskim obeležjima predstavljaju istaknute i retke vrednosti geonasleđa kroz regionalnu kampanju za zaštitu reka. Pored Velikog Rzava, Udruženje sprovodi i zaštitu klisure reke Panjice, kao i sa organizacijom Eko Centar Višegrad zaštitu Rzava u Višegradu, koje će biti zaštićeno kao kulturni pejzaž, prirodno dobro prvo ovakvo u Republici Srpskoj. Pored toga, na slivu Velikog Rzava Udruženje sprovodi projekat inventurizacije barijera na pritokama, i zagovaranje uključivanja uklanjanja barijera kao jedne od mera poboljšanja statusa vodnih tela unutar postojećih zakona i pravilnika, te će se insistirati na integrisanom upravljanju vodama.
Da li su male hidroelektrane i divlje deponije nešto što najviše utiče na stanje Rzava?
Koncept izgradnje MHE u Srbiji fundamentalno ugrožava sistem zaštite životne sredine, očuvanje biodiverziteta i stabilnost akvatičnih ekosistema brdsko-planinskog područja. Degradacija životne sredine se jasno može uočiti na izgradnji malih hidroelektrana, koja je posebno postala intenzivna u zaštićenim prirodnim dobrima, i na rekama koje su klimatskim promenama proteklih godina hidrološki potpuno izmenjene, a koje imaju veliki značaj za ekosisteme i lokalno stanovništvo. Do toga je dovelo odsustvo adekvante primene zakona u oblasti zaštite životne sredine, kao i kolizija propisa iz oblasti životne sredine, energetike i planiranja i izgradnje, pružili su mogućnost za korupciju, nesmetano i kontinuirano ugrožavanje životne sredine, kršenja ljudskih prava i negiranje prava na razvoj lokalnih zajednica. Godinama ukazujemo da je situacija na terenu pokazatelj da je izgradnja malih hidroelektrana u brdsko-planinskom području na rekama sa velikim padom nedopustiva, s obzirom na erozioni
proces i vučeni materijal, te s tim u vezi da izgradnja ovakvih objekta dovodi do mogućih scenarija u budućnosti, poput onog koji se i desio na teritoriji opštine Arilje kada je mala hidroelektrana (jedna od dve izgrađene na teritoriji opštine Arilje), izgrađena na reci Golijskoj Moravici, usled
velike količine padavina, izazvala uruševanje magistralnog puta i poplavu širokih razmera u kojoj je najmanje 100 domaćinstava bilo pod vodom.
Takođe, male hidroelektrane ne mogu predstavljati javni interes, s obzirom na to da socio-ekonomske analize koje smo u saradnji sa svetskom organizacijom za prirodu – WWF Adria sprovodili prethodnih godina, i koje jasno ukazuju na činjenicu da korist imaju samo investitori, dok lokalne
samouprave, stanovništvo i životna sredina imaju samo štetu. Evidentno je da MHE nemaju značajnu ulogu, niti mogu doprineti razvoju elektroenergetskog sistema Srbije, a da istovremeno imaju veoma štetan uticaj na prirodu i biodiverzitet u odnosu na ostale obnovljive izvore energije. S tim u vezi, jasno je da glavni problem predstavlja neusaglašenost prostornog planiranja i načela zaštite životne sredine, kao i decenijsko davanje prioriteta kratkotročnim finansijskim dobitima u odnosu na dugoročni održivi princip za koji imamo sve predispozicije, dovela nas je, izgleda, u ovu situaciju.
Takođe je jasno da su interesi zaštite prirode institucionalno duboko konfrontirani interesima energetskog sektora, mada se čini da su partikularni interesi individualnog bogaćenja oličeni u postojanju lobističkih grupa unutar energetskog sektora ključna brana postizanju uzajamne saglasnosti ovog sektora i sektora zaštite prorode Katastrom malih hidroelektrana, odnosno prostornim planom opštine Arilje u planu je bila izgradnja i 18 malih HE na pritokama i na glavnom toku. Shodno inicijativi koju smo 2020. podneli, Skupština Opštine Arilje je usvojila odluku o zabrani izrade planskih i urbanističko-tehničkih dokumenata za nove lokacije za izgradnju MHE, i na taj način je zaustavljena izgradnja ovih objekata na Velikom Rzavu i pritokama koje se nalaze na teritoriji opštine Arilje. Kada je o divljim deponijama reč, Veliki Rzav „ima sreću’’ da protiče kroz 5 teško pristupačnih kanjona, te je samim tim njihov uticaj smanjen na najmanju moguću meru. Sporadična pojava u zonama van kanjona, kao i na samom nastanku ove reke je prisutna, ali smo u procesu njihovih sanacija u saradnji sa susednim opštinama kroz čije teritorije protiče, što se uspostavljanjem Specijalnog rezervata prirode Veliki Rzav sada nameće i kao obaveza.
Kakve su trenutne pretnje ekosistemu reke Rzav, i koje korake preduzimate da ih ublažite?
Nekontrolisana seča priobalja, evidentirana divlja gradnja objekata, kao i niz ilegalnih pregrada i barijera na pritokama svakako predstavljaju najveće pretnje koje utiču na pojavu poplava čiji smo svedoci prethodnih godina, ali i na biodiverzitet vodotoka. Pored toga, genetička struktura populacije potočne pastrmke Velikog Rzava na delu srednjeg toka je narušena kao posledica stihijskog poribljavanja prethodnih decenija.
Krivolov, kao deo „folklora’’ u Srbiji, doprinosi da su se postojeće populacije u slivu drastično smanjile, tako da će se Ekološko udruženje Rzav, kao
budući upravljač, zalagati za očuvanje kako genetičke strukture, kao izvora autohtonih gena, tako i očuvanje postoježih populacija, kroz preduzimanje mera koje su propisane od strane nadležnih institucija. Promene u staništu, dalje poribljavanje, kao i drugi ugrožavajući faktori koji bi doveli do smanjenja brojnosti populacije i nastavka genetičke kontaminacije jedinki mogu naneti nepovratnu štetu održanju genetičkog diverziteta već osetljive i narušene populacije potočne pastrmke iz srednjeg toka Velikog Rzava, shodno činjenici da održive populacije potočne pastrmke i identifikacija novog autohtonog haplotipa imaju značaj za globalni opstanak i konzervaciju ove riblje vrste.
Kako uključujete lokalnu zajednicu i volontere u ekološke projekte za zaštitu reke?
Lokalno stanovništvo igra najveću ulogu u zaštiti nekog područja. Od samog osnivanja, Udruženje sprovodi niz aktivnosti kroz koje uključuje lokalnu zajednicu, poput međunarodnih volonterskih kampova, čišćenja divljih deponija, radionica za decu, organizovanja filmskog festivala, međunarodnih regata, kao i javnih kampanja, prikupljanje podataka sa terena, ukazivanje na neregularnosti… I dalje postoji velika potreba da se razvijanje svesti javnosti o izuzetnim prirodnim vrednostima ovog područja podigne na viši nivo, i to ne samo unapređenje svesti lokalnog stanovništva kao partnera u zaštiti, već i svesti javnosti na najširem planu. Jedan od ključnih segmenata koji doprinosi adekvatnoj zaštiti životne sredine je uključivanje mladih u volonterske aktivnosti, organizacija obuka, seminara i manifestacija od značaja, kao i predstavnika stručnih i naučnih institucija, kako bi preneli znanje i iskustva i na taj način podsticali održivi razvoj i zaštitu životnog okruženja lokalne zajednice uopšte.
Da li sarađujete sa drugim civilnim organizacijama? Kako to izgleda?
Dugogodišnja saradnja sa dve najveće svetske organizacije za prirodu WWF i The Nature Conservancy je doprinela da se rad Ekološkog udruženja Rzav podigne na viši nivo, i zasniva na analizama, istraživanjima, a samim tim i kredibilitetu i relevantnosti. Takođe, prisutna je dugogodišnja saradnja sa Koalicijom 27 kada je praćenje i doprinos procesu usklađivanja i primene politika i propisa Republike Srbije sa pravnim tekovinama Evropske unije u oblasti životne sredine i klimatskih promena u pitanju, kao i sa Beogradskom otvorenom školom.
Koliko je važno uzimanje učešća građana i organizacija civilnog društva u javnim raspravama kada je u pitanju donošenje odluka na nivou opštine?
Učešće javnosti, pogotovo kada je u pitanju izrada planskih akata, igra veoma značajnu ulogu, budući da značajno može doprineti kvalitetu predloženih rešenja ili ukazati na one koji su problematični. Nažalost, građanska participacija neretko je zanemarena u praksi, što za posledicu ima usvajanje velikog broja planskih akata koji nisu u javnom interesu. Ključni problemi prilikom učešća javnosti, naročito u prostornom i urbanističkom planiranju, često proizilaze iz nedostatka znanja o pravima i obavezama uključenih strana. Građani često ističu nepoverenje u dostupne demokratske mehanizme, nemaju adekvatne kanale komunikacije sa nadležnim organima, a informacije im nisu u potpunosti dostupne. Uspostavljanje saradnje javnih vlasti i civilnog društva, blagovremeno informisanje građana i njihovo uključivanje, kao i transparentnost procesa, neophodni su elementi bez kojih nijedna samouprava ne može da donosi odluke u interesu građana.
Procena ukupnih troškova sprovođenja koji su predviđeni u Nacionalnoj strategiji Republike Srbije za aproksimacije u oblasti životne sredine u iznosu od 10,58 milijardi evra do kraja 2030. godine. Međutim, skorašnje procene govore da se radi o iznosu od preko 15 milijardi evra. Tokom pregovora, Srbija treba da dokaže da primenjuje zakone u praksi, odnosno da ima jasan plan kako će postići potpunu implementaciju određenih propisa nakon stupanja u članstvo u EU. S tim u vezi, uloga lokalne samouprave je klјučna, s obzirom na to da je deo nadležnosti prenet na nju putem domaćih propisa. Evidentan je nedostatak kapaciteta u lokalnim samoupravama, često i znanja, što svakako otežava sve prenete nadležnosti i obaveze. Poslednih godina, Udruženje je razvilo dijalog sa lokalnom samoupravom, i zajedničko sprovođenje raznih aktivnosti, poput sanacija divljih deponija, saradnje na zaštiti područja, strateških planova i svih pitanja koja se odnose na zaštitu životne sredine na teritoriji opštine Arilje.
Koliko je važna saradnja sa lokalnom samoupravom? Da li komunicirate međusobno? Na čemu ćete raditi u budućnosti?
Fokus je na organizovanju upravljačkog sistema, ali i sprovođenju aktivnosti na drugim projektima koji su od šire važnosti. Kada je u pitanju zaštita područja Velikog Rzava, cilj u budućnosti je da postane prepoznatljivo i konkurentno sa svim zaštićenim i očuvanim prirodnim nasleđem i životnom sredinom, u nacionalnim i širim okvirima, i da je integrisano sa regionalnim okruženjem. Takođe, očuvanje prirodnih vrednosti predstavlja stvaranje polaznih osnova za dalju njihovu valorizaciju na održiv i ekološki prihvatljiv način, obezbeđujući budućnost u kojoj će ljudi živeti u harmoniji sa prirodom.
Kao budući upravljači SRP Veliki Rzav, radićemo na unapređenju i očuvanju prirodnih vrednosti i predeonih odlika kroz sprovođenje mera aktivne zaštite, praćenje stanja zaštitićenog prirodnog dobra i dalje naučno-istraživačke aktivnosti, održivom razvoju zajednica koje žive uz i u zaštićenom području i na razvoju održivog turizma shodno utvrđenom potencijalu. Ključno je da se zaštitom ne oduzima mogućnost razvoja sela, šta više, kreiranje novog ekonomskog ambijenta koji ide u korist i čoveku i prirodi. Jer činjenica je da danas masovna eksploatacija prirodnih resursa kao podrška ekonomskom rastu predstavlja veliki izazov za uspostavljanje održivog razvoja, i ovakvim tempom vodi ka lošem scenariju. Budućnost svakako zavisi od naše sposobnosti da raspoloživim prirodnim resursima i potencijalom, racionalno upravljamo i unapređujemo njihovo korišćenje.
Naslovna fotografija: RzavMojaReka
Tekst je nastao uz podršku:
0 Comments