Uticaj računara na muziku u Jugoslaviji bio je značajan, posebno krajem 20. veka kada su kompjuteri postali dostupniji sve većem broju građana, ne samo onima koji su se izrazito interesovali, ili čak bavili elektrotehnikom i informatikom. Upotreba računara uticala je na različite aspekte muzičke produkcije, kompozicije, izvođenja i distribucije u Jugoslaviji. Ipak, ono što je posebno zanimljivo jeste pojava takozvane kompjuterske muzike koja je u celosti nastajala putem računara.
Iako je u SFRJ proizvodnja računara bila na zavidnom nivou, prve muzičke kompozicije su nastajale na hibridnom sistemu bez računara i to u Elektronskom studiju III programa Radio Beograda, koji je nastao 1972. godine. Sredinom osamdesetih dolazi do značajnijeg prodora kućnih računara u domaću kompozitorsku praksu, digitalizuje se Elektronski studio III programa, a 1986. godine na inicijativu profesora Srđana Hofmana i Zorana Erića, otvara se i novi, potpuno digitalni Tonski studio FMU, koji je istovremeno bio i elektronski i snimateljski studio, i u kojem stvara sve više, uglavnom mladih, kompozitora.
Stvaranje muzike putem računara ili pak putem hibridinih formi koje kombinuju i analogno i digitalno, može se široko posmatrati, pa tako uticaj računara možemo videti i kroz pravac sint muzike i mnogobrojnih izvođača koji su u periodu osamdesetih bili inspirisani pojavom računara. Samo neki od primera su, recimo, kaver grupe Data za njihov vinil Neka Ti Se Dese Prave Stvari / Ne Zovi To Ljubavlju na kom se nalazi fotografija računara ili kroz direktne reference kao što je pesma Program tvog kompjutera pop sint grupe Denis Denis. Računarska era u Jugoslaviji imala je svoj snažan uticaj i na popularnu muziku, pa su tako elektronski sintisajzeri postali sve prisutniji u pop i rok muzici, donoseći novu dimenziju zvuka i ritma. Grupa Bijelo dugme je jedan od primera najpopularnih bendova koji su eksperimentisali sa elektronskim zvucima i sintetizatorima.
Ipak, posebno interesantno je stvaralaštvo određenih umetnika koji su otišli korak dalje u istraživanju dometa računara i muzike. Oni su koristili računarske programe i sintisajzere kako bi istražili nove zvučne mogućnosti i kreirali kompleksne kompozicije. Njihova muzika je često bila apstraktna, eksperimentalna i bazirana na tehnološkim eksploracijama. Među njima se svakako izdvajaju umetnici Vladan Radovanović, Marjan Šijanec i Miroslav Miša Savić, koji su među pionirima kompjuterske muzike na prostoru bivše Jugoslavije.
Vladan Radovanović – kreator prve računarske kompozicije u Jugoslaviji
Multimedijalni umetnik Vladan Radovanović bio je aktivan od kraja pedesetih godina XX veka na polju muzike, slikarstva, književnosti, i novih medija. Centralno mesto u njegovom stvarlaštvu zauzima interesovanje za sintezu umetnosti i autor je preko 250 teorijskih tekstova o muzici i novim tendencijama u umetnosti.
Vladan je kreator prve računarske kompozicije „Kompjutorije” koja je nastala 1976. godine u Utrehtu. Za njeno stvaranje korišćen je kompjuter PDP-15/20, a kao softver muzički programski jezik POD6 zasnovan na Poasonovoj distribuciji verovatnoće, koji posreduje između mašinskog jezika i kompozitora. Kompozicija je realizovana tako da je autor na osnovu „mape tendencija” koju je „zadavao” računaru, dobijao kao rezultat slučajne vrednosti u određenom opsegu, od kojih je nakon generisanja formirao konačni muzički tok.
Vladan Radnovanović
Kao još jedno od Radovanovićevih značajnih dela ističe se kompozicija Undina nastala 1985. godine kao porudžbina festivala Talking back to Media iz Amsterdama. Javno je izvedena u okviru Bemus-a, 8. oktobra, na Kolarčevom narodnom univerzitetu, na koncertu Elektronskog studija. Za razliku od tradicionalnog hibridnog povezivanja hardvera, u kojem digitalni segment, kao upravljački, kontroliše analogni sintetizer, u slučaju Undine, oba uređaja su upotrebljena kao izvori zvuka. Audio signali analognog (Synthi 100) i digitalnog (Yamaha DX 7) sintetizera su generisani u realnom vremenu, tako što je autor, bez upotrebe sekvencera, odsvirao svaku deonicu posebno i nasnimio na višekanalnu traku.
Kompozicija Timbral nastala 1987. godine je još jedno do Radovanovićevih značajnijih dela i nastala je 1987. po porudžbini MAFILM-a iz Budimpešte. Kao i prethodno, i ovo ostvarenje je delom realizovano digitalnom, a delom analognom opremom, zbog razlike u opremljenosti dva studija – beogradskog i budimpeštanskog.
Vladan Radnovanović Undina
Radovanović je rukovodio Elektronskim studijom u Beogradu od 1972. do 1999. godine. Dobitnik je velikog broja nagrada, u periodu od 2001. do 2011. je bio profesor po pozivu na Univerzitetu umetnosti u Beogradu (Grupa za višemedijsku umetnost) i bio je član Udruženja kompozitora Srbije i Udruženja likovnih umetnika Srbije. Preminuo je u 91. godini života.
Marjan Šijanec – doprinos daljem razvoju računarske muzike
Pored Radovanovića, stvaralaštvo slovenačkog kompozitora i dirigenta Marjana Šijaneca obeležilo je drugu polovinu osamdesetih godina u Elektronskom studiju III programa Radio Beograda. Imajući u vidu broj računarskih centara u zemlji, bilo je logično očekivati da će u nekom od njih biti mesta i za muzička i zvučna istraživanja. Jedan od retkih (možda i jedini) kompozitor kojem se pružila takva prilika bio je upravo Šijanec, koji je svoje programersko umeće usavršavao u institutu Boris Kidrič u Ljubljani, kao i u institutu u Vinči.
Marjan Šijanec
U periodu između nabavke hardvera i komercijalnog softvera u Elektroskom studiju III programa RB, Šijanec je napisao sopstveni program, kojim je realizovao kompozicije Muzika vatre i Saturnalije II (1988). Rad na Muzici vatre Šijanec je započeo još 1985. godine, razvijajući najpre konceptualno, a zatim i algoritamski, ideju o automatski generisanoj muzici za elektronski studio, gde bi svi moduli koji učestvuju u „izgradnji“ zvuka bili podređeni instrukcijama računara. Prvi „primer“ takvog tretmana studija se može pronaći u ostvarenju Paralelni svetovi (1986) u kojem je autor inspirisan slikama Gordane Novaković, kako kaže, ceo dan improvizovao u studiju, tako što bi preludirao na klaviru ili drugom instrumentu, otkrivajući mogućnosti upravljanja modulima u realnom vremenu.
Paralelni svetovi Marjan Šijanec
Šijanec je u narednim decenijama nastavio da se bavi muzičkim stvaralaštvom, kako u Sloveniji, tako i u inostranstvu. Dobitnik je mnogobrojnih nagrada, njegove kompozicije često su opisivane kao postmodernistička dela koja pripadaju informatičkoj eri, a mnogi ga danas smatraju jednim od pionira kompjuterske muzike na teritoriji bivše Jugoslavije.
Miroslav Miša Savić – Začetak trenda digitalne manipulacije zvukom
Kako je osamdesetih došlo do ekspanzije upotrebe ličnih računara, a kako je i sam dosta stvarao u okviru Elektronskog studija III programa Radio Beograda, kompozitor Miša Savić, počeo je u svoje stvaralaštvo da uključuje računar. Savić je bio deo grupe MGM, koju su pored njega činili Gordana Novaković i Marjan Šijanec. Tokom devedesetih godina, značajne su njegove saradnje sa Gordanom Novaković sa kojom je izveo nekoliko zajedničkih novomedijskih ostvarenja poznatih pod zbirnim nazivom Košulja srećnog čoveka (1992-1998). Na grupnoj izložbi Kompjuterska umetnost prikazana su dva Savićeva rada – Šest pogleda na jedno i Glas Anđela, koji je posebno zanimljiv, jer je u njemu prikazana digitalizovani prikaz freske Anđeo na grobu Hristovom. Ovim radom, umetnik ukazuje vrlo rano na predstojeći trend digitalne manipulacije, koji će ubrzo kulumnirati pojavom interneta.
Miša Savić
Miša Savić, Glas Anđela (1991) predstavljen na izložbi Kompjuterska umetnost
Savić je nastavio da bude aktivan na polju multimedijalne umetnosti. Organizovao je i niz izložbi, predavanja, festivala, snimanja i publikovanja ploča, kaseta, knjiga i kataloga, uglavnom u vezi sa minimalnom muzikom. Od 2009. godine radi kao profesor kompjuterske muzike na Novoj akademiji umetnosti, a od 2003. do 2020. predavao je niz predmeta na Odseku za muzičku produkciju u Muzičkoj školi Kosta Manojlović u Zemunu.
Festival Lična muzika – ispitivanja odnosa između kompozitora i računara
Od 1. do 5. juna 1987. godine, tadašnji urednik muzičkog programa Studentskog kulturnog centra a i naš poznati kompozitor Miša Savić, organizovao je manifestaciju pod nazivom Lična muzika – I jugoslovenski festival kompjuterske muzike. Po svemu sudeći, iako je u pitanju bio jugoslovenski festival, na njemu je učestvovalo malo autora sa naših prostora, ali to nije umanjilo značajan doprinos ove manifestacije. Na ovom izdanju izvedena je i Savićeva kompozicija Mala lična muzika, koja spaja svet računara i klasične muzike aludirajući na „lično“ u „ličnim računarima“ (Personal Computer) i na Mocartovu Malu noćnu muziku. Ovim je istaknuta pozicija ličnih/personalnih računara kao pogodnih uređaja za stvaranje muzike, ali i naročita „privatnost“ takvog stvaralaštva koje nastaje u intimnoj/kućnoj atmosferi, u odnosu između kompozitora i virtuelnog studija.
Vladan Radovanović – Fonoverzum (Phonoverse), album na kom se nalazi kompozicija Kompjutorija
Tokom trajanja festivala izvedene su i Šijanecove kompozicije među kojima se izdvajaju Random toccata (1987), Flautijada (1987), Đorđe Ilijin je predstavio ostvarenje Metamorfoze (1987), ajedno veče festivala bilo je posvećeno prvoj jugoslovenskoj računarskoj kompoziciji – Kompjutoriji Vladana Radovanovića. Značajno je pomenuti i (nenajavljeno u programu) učešće članova beogradske impro-grupe Institut, Fraparege i Papa Nik-a koji su priredili muzički performans sa računarom, u kojem su izvodili muziku uz pomoć dva džojstika vezana za PC sa perkusivnim softverom i igračkom, malenim ozvučenim patkom koji je proizvodio digitalne zvuke svojim kljunom dok je tražio vlati trave u tanjiru sa vodom.
Muzika u Srbiji – poslednje izdanje festivala posvećeno elektroakustičkoj muzici
Manifestacija Kompjuterska umetnost posvećena likovnoj i muzičkoj upotrebi računara u Srbiji trajala je od 8. do 23. maja 1991. godine, u galeriji ULUS-a u Beogradu, dok se na nju nadovezao trodnevni festival Muzika u Srbiji – elektroakustička muzika održan u Bitef teatru, čiji je početak bio 23. maja.
Iako se ponekad dešavalo da se se organizuje poneki koncert elektroakustičkog žanra i na ranijim festivalima, prema rečima selektora Vladana Radovanovića „sazrelo je vreme da se i ceo festival po prvi put posveti stvaranju na ovom polju.” Prvi događaj organizovao je Predrag Šiđanin iz Novog Sada i uključivao je pored stalne postavke vizuelnih radova i instalacija, premijerna koncertna izvođenja dela domaćih stvaralaca iz Beograda i Novog Sada. Odabrana su dela Vladimira Tošića, Slobodana Atanackovića, Ludmile Frajt, Miroslava Savića, Arsenija Jovanovića, Josipa Kalĉića, Borisa Despota, Dušana Radića, Ivane Stefanović. Milice Paranosić, Zorana Erića, Vladimira Jovanovića. Marjana Šijaneca, Katarine Miljković, Miloša Petrovića, Zorana Hristića i Srđana Hofmana koja su emitovana ili samo sa trake ili u kombinaciji reprodukcije i živog izvođenja.Festival Muzika u Srbiji je nakon svojih četrnaest izdanja i različiith oscilacija po pitanju finansija i organizacije prestao da postoji, a njegovo poslednje izdanje je održano upravo 1991. godine.
Eksperimentisanje sa elektronikom – od devedesetih do danas
Od devedesetih do danas širi se pojam eksperimentisanja sa elektronikom, kompjuteri i programi za dizajn zvuka postaju deo muzičke industrije te sve više kompjuteri postaju sastavni deo stvaranja muzike – koja je danas nezamisliva bez njih. U Srbiji i regionalnim državama koje su pripadale Jugoslaviji postoje festivali specijalizovani za elektronski muziku, kao i brojna mesta, a ovakva vrsta muzike postala je mejnstrim, pa tremin „kompjuterska muzika“ možda gubi staro značenje. Danas, pak, kada govorimo o uticaju računara na celu muzičku industriju možemo videti na koji način je njegova pojava definisala ne samo stvaralaštvo već i način slušanja muzike i celu produkciju. Muziku smo najpre mogli da čujemo isključivo uživo na različitim manifestacijama, da bi potom bila dostupna za šire mase putem nosača zvuka. Danas pak, u najvećoj meri muziku konzumiramo putem računara i mobilnih telefona, iako i dalje postoje pasionirani ljubitelji vinila ili čak CD-ova i kaseta, koji svoju muziku izdaju i u tom obliku.
Interent i digitalna tehnologija su postali sveprisutni, mnoge generacije sada i ne poznaju svet bez računara i njihove široke upotrebe. Ipak, ne zaboravimo da računari nisu bili široko dostupni niti naše znanje o njima. U doba Jugoslavije, retki su oni koji su, ispred svog vremena, uvideli moć računara i njegovu ulogu u umetnosti i kreiranju iste. Kompjuteri su doneli nove tehnike, alate i mogućnosti koje su proširile horizonte muzičara i omogućile im da izraze svoju kreativnost na jedinstven način. Njihov uticaj je ostavio trajan pečat na jugoslovensku muzičku scenu, doprinoseći razvoju novih pristupa, žanrova i eksperimentalnih izraza.
Reference:
www.composers.rs/wp-content/uploads/2011/07/Istorijat-festivala-Muzika-u-Srbiji.pdf
Procesualnost u ostvarenjima Miroslava Miše Savića, Milan Milojković, 2018.
Digitalna tehnologija u srpskom umetničkom muzičkom stvaralaštvu (1972-2019), Milan Milojković, 2017.
www.politika.rs/sr/clanak/476196/Programski-jezici-i-note
0 Comments