Prostori razvoja računarstva i IT industrije u Jugoslaviji

Na prostoru bivše Jugoslavije, brojna mesta su odigrala značajnu ulogu u razvoju Informacionih tehnologija i uticale na razvoj računara, te pozicionirala Jugoslaviju među vodeće zemlje u Evropi u ovoj oblasti. Od Beograda do Ljubljane, ova mesta su bila dom talentovanih inženjera, naučnika, pronalazača i predstavljala prostore koji su postavili temelje u razvoju Informacionih tehnologija (IT). Jugoslavija je bila poznata po neoganju obrazovanja i tehnološkog razvoja, što je stvorilo plodno tle za razvoj i napredak IT industrije od pedesetih godina pa sve do početka 21. veka.

Institut u Vinči

Važan element u razvoju nauke u Srbiji kao i na prostoru tadašnje Jugoslavije bilo je osnivanje Instituta u Vinči, kog je 1948. godine osnovao profesor Pavle Savić. Zahvaljujući njegovoj velikoj ulozi u stvaranju ideje o tome da se napravi veliki naučni centar na prostoru tadašnje SFRJ, godine 1956. u junu mesecu, počeo je sa radom Institut za nuklearne nauke „Vinča“. Ovaj naučno-istraživački centar prvenstveno se fokusirao na istraživanje najsavremenijih tema u prirodnim naukama: fizici, hemiji i biologiji. Pored toga, u Vinči je postojala i laboratorija za matematiku i numeričke mašine koja je tada okupljala veliki broj naučnika i inženjera i koja je bila presudna za stvaranje prvog jugoslovenskog računara i početak razvoja IT industrije na našim prostorima.

Profesor Pavle Savić

U sklopu Instituta u Vinči, pod rukovodstvom akademika Dušana Mitrovića i Rajka Tomovića, na proizvodnji prvog računara radila je velika grupa istraživača i naučnika, otprilike oko sedamdesetoro ljudi. Proizvodnja je trajala pune četiri godine, počevši od 1956. do 1960. godine kada se nastaje prvi jugoslovenski računar, čuveni CER 10. Pored mnogo inženjera, specijalista i tehničara jedan od vodećih naučnika pri izradi ovog računara bio je prof. dr Tihomir Aleksić. Računar je između ostalog i nazvan po planini Cer u čijem podnožju je odrastao Aleksić, a sam naziv se takođe uklopio i sa skraćenicom koja predstvalja Cifarski Elektronski Računar, kakav je CER i bio.

Izrada računara šezdesetih godina bila je veoma skupa i zahtevna, te su u prvih deset godina samo četiri države u Evropi napravile svoje računare, to su bile: Engleska, Nemačka, Francuska, Rusija, a uz njih i Jugoslavija. Ovo je bio veliki napredak za tadašnju Jugoslaviju koja je znanjem, ali i velikim ulaganjem u nauku mogla da parira ostalim evropskim zemljama i po pitanju razvoja tehnologije.

Nakon prve uspešne serije CER 10 računara u Jugoslaviji se nastavilo sa proizvodnjom računara. Pored prvog modela CER 10, najviše uspeha imao je računar CER 22 koji se upotrebljavao u Računskom centru beogradske banke, Beograskom vodovodu, Jugopetrolu…

Sredinom šezdesetih godina proizvodnja računara i dalje je finansijski jako veliki poduhvat jer se pored novca za proizvodnju računara, izdvajala i velika suma novca za otvaranje fabrika u kojima su se računari proizvodili. Siromašnije zemlje odustajala su od te trke, ali prepreke tog tipa nije bilo za Jugoslaviju.

Institut „Mihajlo Pupin“

U Institutu u Vinči laboratorija za matematiku i numeričke mašine je zajedno sa Institutom za radio tehniku formirala Institut „Mihajlo Pupin“. Svi naučnici koji su radili u Vinči, nastavili su da rade u Pupinu, institutu čija je osnovna karakteristika bila naučno istraživački rad i razvoj. Kasnije već ’70 godina u Institutu Pupin krenulo je sa ozbiljnijim razvojem uređaja iz kog je nastala čitava familija uređaja – softvera i hardvera koji su i danas primenjivi. Pupin je razvijao i niz uređaja za upravljanje transportom, proizvodnjom i distribucijom električne energije, gradski zavod za statitsiku i informatiku koristio je račnare proizvedene u Pupinu koji su služili za obradu podataka, vođenje registra ulica, poreskih i vojnih obveznika.

Tehnički fakulteti kao prostori razvoja informatike u Jugoslaviji

Uporedo sa razvojem računara u prvom Institutu u Vinči, a kasnije u Pupinu, univerziteti su počeli da uvode računarske predmete i tako rade na obrazovanju stanovništva u ovoj, tada novoj, oblasti. Već 1961. godine su na postdiplomskim studijama na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu uvedeni predmeti iz računara. Ubrzo pored ETF-a, Prirodno- matematički i Građevinski fakultet uvode predmete u vezi sa računarstvom. Prva katedra na ETF-u u Beogradu je osnovana 1970. godine i na njoj je tada radilo svega tri profesora, jer je i sama oblast izučavanja tek bila u razvoju. Jugoslavija je bila među prvima koja je ubrzo nakon fakulteta uvela računarske predmete u srednje škole, već 1972/73. Matematička gimnazija je bila jedina srednja škola u tadašnjoj SFRJ koja je imala svoj računar, na njemu je mogao da radi samo jedan korisnik, ipak bio je od velike pomoći za praktične vežbe i od presudnog značaja za dalji razvoj i obuku mladih u ovoj oblasti.

Na Matematičkom fakultetu 1977. godine uveden je novi smer, nazvan E smer. Ulazak računarskih predmeta na univerzitete i u srednje škole dosta je uticao i doprineo razvoju IT sektora na prostoru SFRJ.

Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih uočava se primetan napredak na polju IT industrije na prostoru bivše Jugoslavije. Paralelno sa dešavanjima u Srbiji i u ostalim zemljama federacije razvijaju se i otvaraju nova mesta koja takođe proizvode sopstvene računare.

Iskra Delta

Sedamdesetih godina državna kompanija Elektrotehna imala je svoj sektor za prodavanje kompjutera, međutim on kasnije prerasta u specijalizovanu kompjutersku kompaniju Delta. Ipak, već nakon godinu dana rada Delta se izdvaja iz Elektrotehne i počinje da sarađuje sa firmom Iskra te zajedno prave kompaniju Iskra Delta. Ova slovenačka kompanija se veoma brzo razvijala, imala je svoje prodajne i servisne centre širom Jugoslavije, a ostaće posebno zapamćena po proizvodnji računara Delta 800. Nažalost, zbog kašnjenja sa mikrokompjuterskom tehnologijom i usled mogućnosti slobodnog uvoza na teritoriji Jugoslavije, 1988. godine dolazi do kolapsa Iskre Delte. Firma je otišla u stečaj 5. februara 1990. godine, a postupak je okončan tek nakon 31 godinu, u februaru 2021. godine.

Članak o Iskra Delta računaru u časopisu Delo, Ljubljanski dnevni list

Institut „Ivo Lola Ribar“

Mnogo pre Iskre Delte, tačnije 1963. godine na teritoriji SFRJ osnovan je još jedan institut pod nazivom Ivo Lola Ribar koji već tokom sedamdesetih godina postaje jedan od vodećih tehnoloških instituta u tadašnjoj Jugoslaviji. Ipak, Lola nije imao puno udela u proizvodnji računara sve do 1985. kada je došlo do integracije Instituta za alatne mašine i alate (IAMA) i Instituta za nove tehnologije fabrike Ivo Lola Ribar (ILR) koji je proizvodio mašine, robote, metaluršku i drugu opremu. Ekipa sa Instituta Lola u to vreme radila je na razvoju hardvera za industrijske kontrolere koji su ugrađivani u mašine koje je Lola tada uspešno izvozila. To stečeno znanje primenili su na projekat malog računara Lola 8, čiji je hardver osmislio Radovan Novaković, dok je softver napisala Nela Radovanović. Računar Lola 8  nastao je 1982. godine, a u Institutu je nastavljeni sa razvojem i u ovoj oblasti te se nedugo zatim pojavio i računar Lola 8a.

Društvo za informatiku Srbije

Pored zvaničnog razvoja koji se dešavao na institutima ili u firmama širom Jugoslavije dolazilo je i do osnivanja posebnih specijalizovanih udruženje za oblast Informacionih tehnologija i računarstva. Jedno takvo udruženje formirano je 28. juna 1973. godine, u Beogradu na Elektrotehničkom fakultetu, kad je na osnivačkoj skupštini osnovano Društvo za informatiku Srbije (DIS). Cilj udruženja bilo je okupljanje profesionalaca iz oblasti Informaciono komunikacionih tehnologija i njihovo aktivno učešće u razvoju informatičkog društva.

Prof. dr Tihomir Aleksić jedan od idejnih tvoraca prvog računara CER 10 imenovan je za prvog predsednika Inicijativnog odbora za osnivanje Društva, koje i dalje postoji i okuplja se u cilju rada na inovativnim rešenjima u ovoj oblasti.

Razvoj računara u Hrvatskoj

Kako je razvoj u Jugoslaviji uspešno tekao već gotovo dve decenije, pored centara u Srbiji i ostale članice federacije imale su svoju proizvodnju računara. Osamdesetih godina Hrvatska na tržište izbacuje nekoliko modela računara. Firma PEL iz Varaždina 1981. godine proizvodi kućni računar Galeb koji je konsturisao Miroslav Kocjan. Galeb je napravljen u nešto više od dvesta primeraka, ali je njegova cena bila prilično velika, te je ubrzo nakon Galeba, Miroslav Kocjan počeo da radi na razvoju računara koje će biti napredniji od Galeba, sa manje komponenti, jednostavniji za proizvodnju, sa boljim grafičkim performansama i prihvatljivom cenom. Radni naziv novog projekta bio je YU102, a već 1984. godine nastaje i na tržištu se pojavljuje računar pod nazivom Orao.

Pored firme PEL iz Varaždina, u trku za izradu novog računara uključuje se i firma Ivasim iz Ivanić grada čiji je primarni cilj zapravo bila proizvodnja hemijskih proizvoda koji su se koristili u naftnoj industriji. Međutim, početkom osamdesetih firma Ivasim se razvija i dobija svoj ogranak, firmu za proizvodnju i razvoj personalnih računara, pod nazivom Ivel. U saradnji sa stručnjacima iz amerike koji su tada radili za firmu Apple nastaje školski računar Ivel Ultra iliti Impuls 9020. Ovaj model konstruisao je Branimir Makanec. Pored ovog modela,  Ivel je predstavio i univerzalno mikroračunalo Z-3 koje je takođe bilo kompatibilno sa Apple II uređajem. Ono po čemu su prepoznatljivi računari nastali u firmi Ivel je specijalno dizajnirana tastatura nastala prema JUS standardu, odnosno, sa svim našim znakovima i slovima. Kako su tada navodili iz firme ovaj model je upravo zbog toga bio pogodan za nastavu daktilografije.

Razvoj Informacionih tehnologija u BIH

Bosna i Hercegovina nije zaostajala za ostalim državama te je firma Energoinvest iz Sarajeva, osamdesetih godina proizvela model računara pod nazivom Iris 8, koji je takođe bio klon tada u svetu popularnog modela Apple II. Međutim, korišćenje ovog računara bilo je ograničeno samo na državne institucije koje su bile u obavezi da kupuju samo domaću opremu.

Elektronska industrija iz Niša

Elektronska industrija iz Niša se takođe priključuje ostalim firmama u nadi da će proizvesti još jedan domaći računar, ovoga puta školski računar, što i čini krajem 1985. godine, predstavivši dva modela, prvo Pecom 32, a zatim i Pecom 64. Bili su to računari neobičnog izgleda, veoma kompaktni, sa tasterima raspoređenim po QWERTY šemi. Pecom računari su serijski proizvođeni i isporučivani školama, a prodavani su i na širokom tržištu, pa čak i u knjižarama. Veličina serije i broj prodatih primeraka nisu poznati, ali se Pecom viđao u izlozima mnogo nakon što je njegov produkcioni ciklus završen.

Fotografija preuzeta sa sajta Naissus.info

Izvor: Ei-Elektronska Industrija Niš – klub poštovalaca

Prvi računarski BBS sistem – Bulletin Board System u Srbiji

Paralelno sa velikim napredkom koji se desio u proizvodnji kućnih računara razvijaju se i razni računarski sistemi, a jedan od njih je i BBS (Bulletin Board System). Kompjuterski sistemi ovog tipa u svetu se pojavljuju krajem sedamdesetih godina dok kod nas jedan od većih BBS-ova počinje sa radom 1989. godine. Sezam, kako se prvobitno zvao ovaj BBS radio je po principu razmene poruka, kao je preteča foruma.

Korisnici ovog BBS-a u početku su imali pristup i mogli da komuniciraju samo preko telefonske linije, u početku jedne, a u kasnijoj fazi čak 15 linija. Pored Sezama, BBS-ova je bilo i u Nišu, Hrvatskoj i Sloveniji. Sezam je bio posebno važan kanal za komunikaciju, jer su se unutar njega održavale razne konferencije i pokretale brojne debate na raznorazne teme. Na početku su uglavnom učestovali tehnološki obrazovani ljudi koji su znali kako da pristupe ovom sistemu i kako da ga koriste. Za prvih pet godina, od novembra 1989. do novembra 1994, korisnici su napisali 394,000 poruka odnosno 418 megabajta teksta na razne teme, od računarskih pa do politike, kulture, muzike… Korisnici Sezama su se između sebe nazivali Sezamovci i predstavljali su svojevrsnu preteču društvenih mreža.

Nakon šest godina rada i razvoja BBS-a Sezam, suvlasnici i osnivači Dejan Ristivojević i Zoran Životić odlučili su da nastave sa unapređenjem BBS-a, te 19. decembra 1995. godine nastaje Sezam Pro, kada počinju sa komercijalnim radom, odnosno sa proširenjem mreže i povezivanjem na Internet.

Devedesete i prelazak na Internet

Osamdesete su bile i te kako uspešne godine za razvoj računara na prostoru tadašnje Jugoslavije, ipak, kraj osamdesetih i raspad Jugoslavije stvaraju drugačije okolnosti i na ovom polju. Tehnologija je već početkom devedesetih znatno uznapredovala, dok se kod nas osetno primetio period stagnacije kada je reč o razvoju novih računara. Ta stagnacija jednim delom bila je produkt ratova koji su se vodili početkom devedesetih, propraćeni sankcijama i inflacijom. Računari su postali skupi za proizvodnju, te su se pretežno uvozili i to najčešće putem crnog tržišta. Tada se istraživači, ali i entuzijasti u ovoj oblasti sve više fokusiraju i pokušaju da se povežu na svetsku mrežu zvanu – Internet.

Početkom devedesetih Internet mreža se širi, a u Beogradu uz to i Akademska mreža za komunikaciju, najsavremenije računarske mreže u Srbiji koja je unutar svoje mreže okupila nekoliko fakulteta (Elektrotehnički fakultet, Prirodno-matematički fakultet, Fakultet organizacionih nauka, Tehnološko-metalurški fakultet).

Prva optika unutar grada postavljena je 1991. godine u krugu tehničkih fakulteta i na Studentskom trgu gde su realizovane prve optičke veze u zemlji, dok su se ostali veći fakulteti i instituti povezivali modemskih brzinama malog kapaciteta.

Prvog novembra 1996. godine firma Sezam Pro ponudila je pun pristup Internetu čime se zvanično uključujemo u globalnu mrežu svih mreža – tada na našim prostorima počinje Internet era.

Prvi internet kafe u Srbiji – Sezam Cafe

SezamPro je sredinom devedesetih godina sarađivao sa Akademskom mrežom, a uporedo sa time otvorili su prvi Internet kafe u Jugoslaviji – Sezam Cafe mesto na kome ljubitelji tehnologije mogu da se okupljaju. Još jedan od ciljeva ovog Internet kafea bio je i da ovo postane mesto na kome će ljudi koji nemaju računar moći da se upoznaju sa mogućnostima koje pruža Internet, kontaktiraju sa svojim prijateljima širom sveta ili prikupe i prenesu informacije.

Fotografija preuzeta sa sajta Sezam pro

Razvoj igraonica, računarskih i kulturnih centara

Iako nisu zvanični instituti ili fabrike za proizvodnju računara, igraonice predstavljaju značajnu ulogu u razvoju ove oblasti. Krajem 1990-ih i početkom 2000-ih godina računarske igraonice su za većinu ljudi, posebno tinejdžera ili ljubitelja video igara bile jedina mesta na kojima su imali pristup račinarima, ali i internetu. Upravo zato ova, sada gotovo nepostojeća mesta, predstavljaju važnu mesta u razvoju Informacione tehnologije. Ljudi su u igraonicama sticali prve veštine upravljanja računarima, učili kako funkcioniše softver, ali i najčešće, kako se igraju igrice.

Pored igraonica važno je da pomenemo i brojne računarske centre koji su postojali na fakultetima, ali i u srednjim i osnovnim školama. Ovi centri bila su „mesta susreta” mladih ljudi i tada velikih mašina (kompjuteri su bili i te kako glomazni) na kojima su se vrlo često mladi učili osnovama računarstva. Osim zvaničnih institucionalnih centara, krajem devedesetih pojavljuju se i neformalni centri. Jedan takav bio je i kulturni cenatra Rex u Beogradu, koji je tokom devedesetih godina bio važno mesto za različite kreativce. Rex je bio opremljen računarima, koji su mogli da koriste svi posetioci, potpuno besplatno, bez ikakvih obaveza. Rex je radio sve do 2000. godine kada je cela oprema zaplenjena i kada su izbačeni iz prostora. Već naredne godine vratili su prostor i većinski deo opreme, a Rex je krenuo da radi kao kulturni centar.

Još jedan takav centar bio je Multimedijski centar Referalnog centra Sveučilišta u Zagrebu (MMC), koji je takođe puržao mogućnost besplatnog korišćenja računara svakoga dana od 8 do 20 časova. Pored ovih centara bilo je još sličnih inicijativa u gradovima širom SRJ.

Od stagnacije do ponovnog razvoja Informacionih tehnologija početkom 2000-ih

Krajem devedesetih, još jedan rat pogodio je SRJ što je umnogome uticalo i na ponovnu stagnaciju na polju tehnologije. Tokom rata ‘99 godine velika šteta je naneta kada je uništeno 30 računskih centara koji nisu mogli da budu dislocirani.

Uprkos tome, početak 2000. godina donosi određenu vrstu napretka i stabilizacije te polako kreće sa razvojem informatičkog društva. Sve više ljudi ima pristup Internetu, kućni računari postaju pristupačniji, a sve veći broj mladih odlučuje se za tehničke fakultete i obrazovanje u oblasti Informacionih tehnologija.

Umestu nekadašnjih firmi za proizvodnju računara, početkom 2000. glavno mesto u razvoju IT industrije zauzimaju firme za distribuciju računara i računarske opreme. Pored toga, uočavaju se i brojne firme koje se bave izradom softvera, a sredinom prve decenije 2000. godina počinje i veći razvoj na polju gejming industrije.

Uprkos tome što je Jugoslavija pre pedeset godina bila među vodećim zemljama u Evropi po proizvodnji računara, nekadašnje članice federacije, ipak, nisu nastavile tu tradiciju te se industrija u ovoj oblasti nije razvijala. Godinama unazad, u zemljama nekadašnje Jugoslavije, koriste se komercijalni računari, popularnih svetskih marki, koje proizvode najveće kompanije u ovoj oblasti. Danas, uspomene na velike uspehe domaćih naučnika, inženjera i istraživača od zaborava čuvamo u muzejima širom nekadašnje Jugoslavije.